СОСЛАН

тж. СОЗЫРЫХЪО

Нарты кадджыты зындгонддæр, бирæвæрсыгдæр, ныхмæвæрддæр фæлгонцтæй иу. Йæ райгуырдæй йæ мæлæтмæ йæ алы ми дæр, йæ удыхъæд суанг йæ конд æмæ йæ уæлæдарæс дæр диссаг кæмæн сты, ахæм хъæбатыр у Сослан. Йæ хъæбатырдзинад, йæ тых, йæ хъару кæм нал фæфаг кæнынц, уым дæр йæ ныфс нæ сæтты, æмæ хиндзинадæй скæны йæхицæн хотых. Знагыл фæуæлахизы сæраппонд пайда кæны алы мадзæлттæй дæр. Никæуыл ауæрды, хионыл дæр (кадæг «Тотрадз æмæ Сослан»). Алцæмæ дæр ныфсхаст, æмæ йæ фырныфсхастæй хаттæй-хатт цъыссымы дæр бахауы, фæлæ дзы уæддæр уæлахизæй рацæуы.

Нарты кадджыты æрмæст Сосланы хонынц нæрæмон. Ома, йæхиуыл хæцын, йæхи уромын чи нæ фæразы, æрхъæцмæ чи нæ хъæцы, ахæм адæймаг. У хæрзконд, æвзыгъд, кафаг (кафгæ-кафын æй иттæг хорз равдыста Тугъанты Махарбег йæ ныв «Нарты куывд»-ы), зараг, тыхæвзарæн ерысты цырв. Уыимæ у тæссарвад æмæ хъоппæг цæст. Йæ дыууæ уæны астæу ис æрдзæй рахæсгæ сау стъæлф. Уымæй йæ базоны Хуры чызг Ацырухс. «Йæ къæхтæ тæссарæвæрд чи кæна, йæ цæстытæ сасиры чъилы йæстæ кæмæн уой, йæ иу цæсты дыууæ гагуыйы кæмæн уа, йæ зачъетæ уызыны сындзы хуызæн кæмæн уой, уымæй-иу дæхи бахъахъхъæн», — афтæ амоны Тотрадзæн йæ мад Сосланы æмæ йæ фæдзæхсы кадæг «Тотрадз æмæ Сослан»-ы.

— Гъæ, кæлæнгæнæджы фырт, кæлæнгæнæджы! — дзуры йæм Тары фырт Мукара кадæг «Сослан æмæ Тары фырттæ»-йы йыл сайдæй куы рацæуы æмæ йыл куы фæуæлахиз вæййы, уæд. — Уæлæ хохы сæрмæ куы фæцæйцыдтæ, уæд дыл дæ тæссарвадæй фæгуырысхо дæн æмæ дæм-иу фат фæдардтон: фехсин æй, зæгъгæ, æмæ йæхæдæг куы нæ уа, нæ йæ æхсин, æмæ уыцы кæлæнгæнæджы фырт йæхæдæг куы уа! Ныр-ма дын цы кæнон! Мæнмæ æндæр тых нал ис.

Сослан у Сатанайы æнæныййаргæ фырт, æмæ йæ Мукара дæр кæлæнгæнæджы фырт уымæн хоны. (Сатанамæ уыд ахæм миниуæг). Гуыргæ та ракодта афтæ:

Иу бон Нарты Сатана стыр доны былыл гæрзтæ æхсадта, йæ уæлæ цыбыр куырæт, афтæмæй. Донæн иннæ фарс та йæ фосы дзуг хызта иу фыййау. Сатана уыйбæрц рæсугъд уыди, уыйбæрц урс уыди йæ буар, æмæ йæ фыййау куы ауыдта, уæд æм йæ зæрдæ бахъазыдис, дурыл йæхи æруагъта, æмæ дур фехсинаг ис. Сатана уый фæхъуыды кодта æмæ йын йæ бонтæ нымайын райдыдта.

Йæ афон куы ‘рцыди, уæд Сатана Нарты лæппутæй иу къорды йемæ акодта æмæ сæ уыцы дур халыныл сифтыгъта. Дурæн йæ хуылфмæ куы бахæстæг сты, уæд Сатана лæппуты рарвыста, йæхæдæг дуры хуылф бакъæртт кодта æмæ дзы лæппу райста. Рахаста Сатана лæппуйы æмæ йæ райдыдта хъомыл кæнын, ном та йыл сæвæрдта Сослан.

Сосланы номимæ бирæ хорз хъуыддæгтæ баст ис Нарты царды. Æрмæст ын, Сафайы фынгыл уырдыгыстæг куы уыд, уæд зæдтæ цы лæвæрттæ бакодтой, уыдон дæр цастæ сты! Уастырджи йын радта фæринк кард; Æфсати сын бахай кодта йæ фосæй, фæлæ бынтон лæвар нæ: цуанон-иу цуаны куы цæуа, уæд-иу рахæссæд йемæ æртæ чъирийы æмæ æфцæгыл Æфсатийы ном ссарæд. Стæй-иу сырд куы амара, уæд ын йæ рахиз сгуы радтæд, фыццаг ыл чи сæмбæла, уымæн æмбæлæггаг; Фæлвæра сын хъахъхъæдта æмæ фылдæр кодта сæ фысвос; Уацилла Нартæн радта хоры нæмгуытæ; Куырдалæгон сын йæ куырдадзы сарæзта дзывыр; Галæгон сын сæ хортæ хъахъхъæдта алцы фыдбылызтæй. Донбеттыр æм дзуры: «Нæртон гуырд, мæ дæттыл-иу саразут куырæйттæ. Æз бафæдзæхсдзынæн мæ чызджытæн, цæмæй сын доны мидæг сæ цæлхытæ æнæрынцайгæйæ рæвдз зилой. Махæй та уый фæуæд Нарты адæмæн лæвар».

Сослан уыд æгъатыр æмæ карз адæймаг æмæ сфæнд кодта Нарты астæу бæрæгдæрæй фæцæрын. Уый тыххæй йæ зæрды æрæфтыд лæджы сæрдзæрмттæ æмæ рихидзæрмттæй кæрц скæнын (кадæг «Сосланы кæрц»). Лæг-иу куы амардта, уæд ын-иу йæ сæры царм æд рихитæ растыгъта, афтæмæй æнæхъæн кæрцхор æрæмбырд кодта. Бахъуыдис ма йæ Куыцыччы фырт Елтагъаны сæрдзарм, æмæ уый дæр амардта.

Æвæджиау адæймаг у Сослан: дурæйгуырд, нæрæмон, æнæбасæттон. Цы сфæнд кæны, уый цалынмæ сæххæст уа, уæдмæ æнцой нæ зоны. Уый сæраппонд бамидæг вæййы уæларвы зæдтæм, дæлзæхх дæлимонтæм, Мæрдты бæсты Барастырмæ (кадджытæ «Сослан Сатанайы зындоны цадæй куыд фервæзын кодта», «Сослан Мæрдты бæсты»). Уромæг æй нæ уромы, тыхгæнæг ыл нæ тых кæны. «Кæд мæрдтæм цæугæ æрбакодтай (ома, удæгасæй), уæд уый дæ хъаруйы фæрцы, æндæр Хуыцауы æвастæй мæрдтæм фæндаг никæмæн ис, нæдæр фæстæмæ Мæрдты бæстæй уæлæуыл дунемæ ис цæуæн» — зæгъы йын Мæрдты бæсты йæ мард ус Бедуха. Сослан Мæрдты бæстæй фæстæмæ Барастырæй ракуырдта йе 'нæныййаргæ мад Сатанайы, Бедухайæ рахаста, æрмæстдæр уым чи зайы, уыцы Аза-бæласы сыфтæ. Кадæг «Сослан Мæрдты бæсты» у А. Дантейы «Æрвон комеди»-ау стыр цымыдисаг. Ирон адæм дзы бавæрдтой сæ зондахаст, дунеæмбарынад, сæ уды фарн æмæ цардмæ, адæймаджы хъысмæтмæ цы цæстæй кæсынц, цардæн, рæстдзинадæн куыд аргъ кæнынц, уый. Сæйрагдæр та — сæ куырыхондзинад.

Сослан йæхи байсæрын кодта Куырдалæгонæн бирæгъы æхсыры Сатанайы фæндонæй. Бирæгъы æхсыр та йын самал кодта Уырызмæг йæ куыдз Силæмы æххуысæй. Æрмæст æй цы бæлæгъы сæрыдтой, уый Сырдоны фыдвæндæй арæзт æрцыд цыппар æнгуылдзы цыбырдæр, æмæ йын дзы йе 'мбæрц адаргъгæнæн нæ уыд, уæрджытæ къæдзæй баззадысты, æмæ сæ бирæгъы æхсыр нæ бамбæрзта. Уый адыл йæ уæрджытæ æнæсæрыдæй баззадысты, æмæ уыдонæй уыд йæ мæлæт. Балсæджы (Ойноны) цалх дæр ын бахъавыд йæ уæрджытæм. Уымæй дæр Сырдоны ардыдæй. Сослан æмæ Сырдон сты цыфыддæр знæгтæ. Ис сæрмагонд кадæг «Сырдон Сосланмæ цæмæн фезнаг ис».

Балсæджы цалх Сосланæн йæ дыууадæс æмбалыл хуысгæйæ куы атылд, куы сæ фæцагъта, уæд æй фæсте сургæйæ, быдырæн, хохæн, хъæдæн, сусхъæд бæласæн, фатхъæдæн, тæрсæн, тулдзæн, бæрзæн, æхсæры къутæрæн, хуымæллæгæн цы æлгъыстытæ æмæ арфæтæ ракодта, уыдон сыл æххæстæй æрцыдысты. Цæргæсыл, хъæрццыгъайыл, зæрватыккыл, сау сынтыл, халоныл, арсыл, бирæгъыл æмæ рувасыл дæр æрцыдысты йæ ныхæстæ. Балсæджы Цалх ын йæ уæрджытæ сæ тæккæ сæртыл куы атæхын кодта, æмæ йæ туджы куы мæцыд, уæд æм иугай куы цыдысты æмæ йæм дзы чи цы зæрдæ дардта, уый куы æвзæрста, уæды æлгъыстытæ æмæ арфæтæ. Æмæ сæм ис абон уыцы миниуджытæ, аиппытæ.

Сосланæн фæд-фæдыл уыд æртæ усы: Бедуха, Косер æмæ Хуры чызг Ацырухс, дыууæ фырты Хъайтар æмæ Битар.

Диссагæн дзуринаг уыд йæ кæрц: хъуырæй заргæ кодта, цæнгтæй — æмдзæгъд, фæдджитæй — кафгæ. Æцæгæлон-иу æм куы бавнæлдта, уæд та цъæхахст кодта, æмæ йæ адавын никæй къухы æфтыд.

Сосланы ном ирон адæммæ баззад арвыл дæр, фæсуарын арвыл хурмæ цы кæркæ-мæркæ æрдынгонд разыны уый — Арвы рон, Арвæрдын ма хонынц, Сосланы æрдын дæр. Дыгургомы та ис Сосланы зæппадз дæр, йæхи, дам, удыгасæй кæм бавæрын кодта, уый.

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ